Nỗi lo khi hạt gạo Việt phụ thuộc quá lớn vào một thị trường

Chính phủ Philippines sẽ gia hạn lệnh cấm nhập khẩu gạo đến hết năm 2025, kéo dài thêm hai tháng so với kế hoạch ban đầu, nhằm nâng giá lúa nội địa và bảo vệ người trồng lúa khỏi thua lỗ trong bối cảnh nguồn cung trong nước dư thừa và giá giảm sâu.

Lệnh tạm ngừng nhập khẩu gạo của Philippines mới đây đã làm lộ rõ những điểm yếu ngắn hạn của ngành lúa gạo Việt Nam, đặc biệt là sự phụ thuộc lớn vào xuất khẩu và khả năng điều tiết thị trường nội địa còn hạn chế.

Nhiều mặt hàng nông sản tăng trưởng ấn tượng

Báo cáo mới nhất của Bộ Nông nghiệp và Môi trường (NN&MT) cho thấy, riêng tháng 9, xuất khẩu nông lâm thủy sản nước ta đạt 6,35 tỷ USD, tăng gần 12% so với cùng kỳ năm trước. Trong đó, nông sản chiếm hơn một nửa với 28,5 tỷ USD, tăng gần 17%. Thủy sản và gỗ lần lượt mang về 8,1 tỷ USD và 12,5 tỷ USD, đều tăng trên 7-12% so với cùng kỳ. Sản phẩm chăn nuôi và đầu vào sản xuất cũng bứt phá, tăng trên 18% và hơn 33%.

Thị trường xuất khẩu tiếp tục mở rộng, trong đó châu Á giữ vị trí lớn nhất với 44% thị phần. Mỹ và châu Âu theo sau, chiếm lần lượt 23% và 14%. Đáng chú ý, xuất khẩu sang châu Âu tăng hơn 40%, còn châu Phi tăng gần gấp đôi. Tính theo quốc gia, Mỹ, Trung Quốc và Nhật Bản là ba điểm đến lớn nhất của nông sản Việt, với mức tăng trưởng 9-24% so với cùng kỳ.

Một số mặt hàng chủ lực ghi nhận mức tăng ấn tượng. Dẫn đầu nhóm tăng trưởng là cà phê đạt gần 7 tỷ USD, tăng hơn 61% nhờ giá xuất khẩu bình quân tăng 45%, lên hơn 5.600 USD/tấn. Đức, Italy và Tây Ban Nha là ba thị trường tiêu thụ lớn nhất.

Đặc biệt, xuất khẩu rau quả 9 tháng đầu năm đạt khoảng 6,11 tỷ USD, tăng 8,3% so cùng kỳ. Riêng trong tháng 9 ghi dấu sự bứt phá mạnh mẽ khi đạt gần 1,3 tỷ USD, tăng tới 41% so với cùng kỳ năm ngoái – mức cao kỷ lục từ trước đến nay. Đây cũng là tháng đầu tiên trong năm, xuất khẩu rau quả lấy lại được đà tăng trưởng sau nhiều tháng sụt giảm.

Thứ trưởng Bộ NN&MT Phùng Đức Tiến nhấn mạnh, cùng với việc đẩy mạnh sản xuất, xuất khẩu, trong những tháng còn lại của năm 2025, ngành nông nghiệp và môi trường sẽ tiếp tục tập trung, đẩy mạnh sản xuất để đảm bảo nguồn cung lương thực, thực phẩm phục vụ nhu cầu của người dân trong nước, đặc biệt là dịp cuối năm và Tết Nguyên đán. Với tốc độ xuất khẩu như hiện nay, mục tiêu xuất khẩu năm 2025 của ngành nông nghiệp dự kiến sẽ vẫn đạt khoảng kim ngạch 65 tỷ USD.

Một điều đáng lưu ý là gạo – mặt hàng xuất khẩu chủ lực lại đang đà giảm, với giá xuất khẩu bình quân chỉ còn 509 USD/tấn, thấp hơn 18,6% so với năm ngoái. Khối lượng gạo xuất khẩu 9 tháng đạt 7 triệu tấn, song giá trị chỉ đạt 3,55%, giảm 18,5%.

Việc Philippines tạm ngừng nhập khẩu gạo cùng tuyên bố của Indonesia về việc dừng nhập đến hết năm 2025, đã tạo ra cú sốc kép: Giá lúa gạo giảm; doanh nghiệp hạn chế thu mua gây ra tình trạng ùn ứ.

Theo Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA), ngày 10/10, gạo thơm 5% tấm giá dao động ở mức 440 – 465 USD/tấn; gạo 100% tấm dao động ở mức 312 – 316 USD/tấn; gạo Jasmine giá dao động 486 – 490 USD/tấn (giảm 1 USD/tấn).

Ước tính tổng sản lượng lúa cả nước năm 2025 khoảng 43 – 43,5 triệu tấn, trong khi nhu cầu tiêu thụ nội địa chỉ khoảng 16 – 17 triệu tấn gạo (tương đương 29 – 30 triệu tấn lúa). Lượng lúa gạo dư thừa rất lớn, phải phụ thuộc vào xuất khẩu.

Trao đổi với báo chí, ông Nguyễn Văn Thành – Chủ tịch HĐQT Công ty TNHH Sản xuất – Thương mại Phước Thành IV (Vĩnh Long) thừa nhận, tác động từ Philippines là “có thật”, bởi quốc gia này chiếm trên 44% thị phần xuất khẩu gạo của Việt Nam.

Sự kiện này gióng lên hồi chuông cảnh báo về rủi ro chính sách, buộc ngành gạo Việt Nam phải cấp bách đa dạng hóa thị trường để tránh những cú “giật mình” lặp lại.

Thực tế cho thấy, khoảng 5 năm gần đây, thị trường Philippines luôn chiếm 40-45% sản lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam. Và khi nước này tạm dừng nhập khẩu, nhiều hợp đồng ngay lập tức bị đình trệ, tồn kho tăng, thanh khoản siết lại và giá gạo trong nước đi xuống. Doanh nghiệp chịu sức ép tín dụng, trong khi nông dân trồng lúa đứng trước bất an về đầu ra. Hạt gạo phụ thuộc nhiều vào một vài thị trường khiến tác động lan tỏa nhanh chóng.

Tính đến cuối tháng 9/2025, Philippines đã nhập khẩu 3,5 triệu tấn gạo, vượt xa mức 2,7 triệu tấn được cho là “hợp lý” cho giai đoạn này của năm. Bộ trưởng Nông nghiệp Philippines Francisco P. Tiu Laurel, Jr. nói: “Chúng tôi hiện nhập dư khoảng 800.000 tấn, trong khi nhu cầu nhập khẩu gạo cả năm của Philippines chỉ nên ở mức 3,6 triệu tấn, tương đương 300.000 tấn mỗi tháng”.

Năm ngoái, tổng lượng gạo nhập khẩu của Philippines đạt 4,7 triệu tấn, đưa quốc gia này tiếp tục là nhà nhập khẩu gạo lớn nhất thế giới.

Trong khi đó, Ấn Độ – nước xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới, đang đặt ra mục tiêu đầy tham vọng cho niên vụ 2025-2026. Theo đó, Liên đoàn các nhà xuất khẩu gạo Ấn Độ (IREF) đặt mục tiêu xuất khẩu 30 triệu tấn gạo trong vụ mùa bắt đầu từ tháng 10, tình hình này khiến giá gạo khó có thể phục hồi. Trên thị trường, tâm lý người mua vẫn thận trọng, nhiều bên trì hoãn đặt hàng với kỳ vọng giá gạo sẽ còn giảm thêm.

Tại Hội nghị thúc đẩy sản xuất, xuất khẩu gạo và ổn định thị trường gạo mới đây, Bộ trưởng Bộ Công Thương Nguyễn Hồng Diên cho biết, với kế hoạch cả năm xuất khẩu gạo 8 triệu tấn thì đến nay, chúng ta đã hoàn thành gần 80% chỉ tiêu và hoàn toàn có khả năng vượt kế hoạch. Gạo Việt Nam đã hiện diện tại nhiều thị trường truyền thống và mở rộng sang các thị trường mới như Trung Đông, châu Phi, Tây Á.

Song ông Diên nhận định, các thị trường trọng điểm như Indonesia, Philippines tạm dừng nhập khẩu đã tạo áp lực lên giá gạo và tiêu thụ. Nhưng về tổng thể, đầu ra của gạo Việt Nam vẫn được duy trì ổn định và nhu cầu nhập khẩu ở nhiều thị trường sẽ quay trở lại vào dịp cuối năm.

“Tuy nhiên, tuyệt đối không được chủ quan, phải đa dạng hóa thị trường, đa dạng hóa sản phẩm, nâng cao giá trị hạt gạo Việt, đồng thời củng cố thương hiệu và chất lượng gạo Việt Nam” – ông Diên nhấn mạnh.